Егеменді ел болғаннан бері ел тарихында қомақты орын алар оқиғалар айтылып, ашылып қалың бұқара назарына жолдануда.
Сол тарихи құбылыс қатарында Халықаралық құнды орын алған 82 жылдық тарихы бар «Қоянды жәрмеңкесі» қазақ мәдениетінің өркендеуіне, экономикалық дамуына қосқан үлесі өлшеусіз. Бұл жәрмеңкеде Қарқаралы атырабында өткен саяси – экономикалық, тұрмыстық терең қажетті, ірі сауда-саттық ұйымдастырылған, үлкен маңызды шаруа. Осы үлкен шаруаны ұйымдастыруда тер төгіп еңбек еткен қажырлы, қайратты бабаларымыз, ел азаматтары көп айтылмай келеді. Өткенді санамда саралай келе, сол нар тұлғалар жайында жиған тергенімді қысқаша көпшілікке жәрия етуге бел байлап, осы жолдарды жазып отырмын.
Бұл тарихи әңгімелерді өз әкем Бөкейұлы Нұрбектен, марқұм соғыс ардагері Мұстафаұлы Ғаббастан, өлкетанушы, Қарқаралы ауданының Құрметті азаматы Юрий Поповтан естіген естелігіммен бөліспекпін. 2011 жыл Санкт – Петербург шаһарына арнайы Ю.Поповты іздеп бардым. Мақсатым ғұламадан естімеген, білмеген ел, өлке тарихындағы шынайы деректерді өз құлағыммен естіп, білу еді. Әсіресе Боқты көтерілісі жайында мағлұматтар алу ойым еді. Юрий Григорьевич мені жылы жүзбен, үлкен парасатпен қарсы алды.
Мыңғырбай Байдәулетовті Ақсары болысының аумағында орналасқан Қоянды жәрмеңкесінің старшинасы, коменданты және қожайыны болып тағайындалып 15 жыл бойы абыройлы қызмет атқарған.
Мыңғырбай Байдәулетов көптеген мәселелерді шешті, соның ішінде
• он мың бас малды орналастыру,
• ауыз су құдықтарын күзету,
• сауда павильондарына жер болу,
• жәрмеңке аумағын санитарлық тазалау,
• уақытша мешітті жайластыру,
• маңызды тұлғаларды орналастыру үшін қонақтар ауылын қамтамасыз ету.
Осы жоғарыда айтылғандардың барлығына төмендегі бұйрық дәлел болады:
1902 жылғы 25 қыркүйектегі №91 дала генерал-губернаторы, генерал-лейтенант Сухотин бұйрығы бойынша Қоянды - Ботов жәрмеңкесі басқармасы ісіндегі өкімі үшін:
көпестерден - Павлодар қаласының старостасы Пятковқа,
Деровтын сенімді көпесі - С.Охапкинге,
Будыгиннің Мәскеулік сенімді фабриканты - Н.Ерофеевке,
Петропавл саудагерлері Хамза Трегулов пен Жүсіп Усмановқа,
Ялуторов саудагері Анатолий Ботовқа,
Қарқаралы көпесі Әлімжан Зуфаровқа,
Ақсары болысының басқарушысы Мыңғыш Байдәулетовке және барлық лауазымды тұлғаларға алғыс жариялаған.
Жәрмеңкеде үш жол болды: солтүстік, онтүстік және Сартовская ұзындығы бір шақырымнан.
Негізгі көшелер ені 100 м, басқа көшелер 50 м құрады. 200 метрден кейін көшелер жолақтармен қосылды. Жәрмеңкенің жұмысын басқарушы комитет басқарды, оның құрамына міндетті түрде Мыңғыш Байдәулетов кірді.
Сондай-ақ, Мыңғыш Байдаулетов қызметінің қайырымдылық жағы жиі айтылады. Жәрмеңкеде, басқалармен қатар, ол мұқтаждардың пайдасына қаражат жинауға уақыт болды. Мысалы, 1892 жылы "Барлық санаттағы жетімдер мен панасыз қарттар мен қарияларды" қарауға, 1904 жылы Қиыр Шығысқа соғысқа шақырылған жауынгерлердің жесірлері мен жетімдерінің пайдасына 15 рубль қаражатты өзі бөлді. 1900 жылы Қарқаралы қаласының қайғы жұтқан тұрғындарына қол ұшын берді.
Ел адамдарының аңыз – әңгімелеріне қарағанда аса жайлы адам болған көрінеді. Әсіресе, кедейлерге, тұрмысы нашарға үнемі көмектесіп отырған. Егер алдына бір нашар адам сауатын бие, сиыр, қой, соятын соғым, мінетін ат сұрап келсе, бірде бірінің бетін қайтармай береді екен. Егер сол нашар адам жоқтықтың салдарымен екінші рет келсе де «сен алып едің ғой» деп бетін қайтармайды екен. Халық болысты Мыңғыш деп атаған. Сайлау болған кезде аспан астында, құрақты көкалда, су бойында, ат үстінде өтеді. Ақ киім киіп, ақбоз ат үстінде, омыраудағы шен белгілері, сөлкебайлары күнменен шағылысып, халықтың назарын өзіне аударған сымбатты екен...
Қарқаралы уезінің орталығында губернатордың қатысуымен жылына бір-екі рет уездік мәслихаттары өтеді екен. Губернатор ұйымдастыру жұмыстарын көбінесе Мыңғышқа тапсырады екен. Бір жылдық, жарты жылдық болыстардың істеген жұмыстарын қорытындылаған кезде Мыңғыш парақорларды қатты сөгетін болыпты.
Ел ішінде қатаң тәртіп орнаған. Кедейлерден алым-салық алынбаған, оларды салықтан мүлде босатқан. Ел арасындағы жағдайды болыстың өзі реттеп отырған, ұрлық, барымтаға жол берілмеген. Қой үстіне бозторғай жұмыртқалады деген заман орнаған...
Қоянды жәрмеңкесінде көрсетілген медициналық көмек
Жәрмеңке төңірегінде арнайы медициналық және ветеринарлық пункттар болған. Чалымбеков Садуақас Тажиевич – емші. Санкт – Петербург Әскери медициналық академияны тәмамдаған. 1910 жылдан бастап Қоянды жәрмеңкесінің медициналық меңгерушісі, 1914 жылы Қарқаралы земствалық ауруханасының меңгерушісі.
«Семей облыстық хабаршысы» тізбегінде Хасен Бижанов есімі де кездеседі. Ол фельдшер мектебін бітірген еді. Сол жылдары өлке әкімшілігі жергілікті тұрғындардың орыс дәрігерлеріне деген сенімсіздігін ескере отырып, қазақтардан медициналық қызметкерлер даярлау мақсатында Орынбор мен Омбыда мектептер ашқан.
Қоянды жәрмеңкесі кезінде жәрмеңкеде жұқпалы аурулардың өршуі байқалған кезде барлық үш учаскенің медициналық қызметкерлері жиі кездесетін. Жәрмеңкеде ветеринарлық қызметте болды. Ол жағынан дәрігерлер: В.И.Бенкевич, К.Л.Ромет, фельдшерлер Аубакир Курманов, Иван Черноусов, Бейсенбай Токсарин, Николай Корнилов болған.
Дала тұрғындары Қоянды жәрмеңкесіне тек сауда істері бойынша ғана ұмтылған жоқ. Адамдарды дәрігерге қаралуға деген үміт жетеледі. Бірнеше киіз үйде уақытша медициналық стационар ұйымдастырылды. Қабылдауды барлық үш учаскенің Қарқаралы уездік дәрігерлері жүргізді. Чалымбеков Садуақас, Әмре Айтбакин, Григорий Братцев, Владимир Владиславцев, Моисей Розенблюм және олармен бәрге жүрген тәжірибелі орта буын қызметкерлері, тәжірибелі фельдшерлер Ахмет Раимбеков, Хасен Бижанов, Таттимбет Шыңғысов, Варух Александров, Келдыбек Бердыбеков сияқты атақты медициналық және ветеринарлық мамандар қызмет атқарды.
Халық арасынан шыққан (дала емшілері) шыққан буындарды түзетіп, қанды тоқтатып, іріңдерді ашып, тазартып, темірткелерді алып тастап т.б емдер жүргізді.
Киелі Қарқаралы төрінде дүрілдеп өткен Қоянды жәрмеңкесінің 175 жылдық мерейтойы жалпы халыққа көптеген мағлұматтарды жеткізе білді!
50 жылда «Ел – жаңа» дегендей, әлі де болса өлкеміздің тарихы іздестіріліп, жаңа буын жастарға жеткізе білуге міндеттіміз деп ойлаймын.